Recensies:

Een stortvloed van freulige herkenbaarheid

Uit de bundel Vissenschild van Liesbeth Lagemaat blijkt tenminste dat er nog mensen bestaan die pogen lyriek en epiek te combineren tot een betoverend geheel. Die ambitie mag op zichzelf bewonderenswaardig heten. Lyriek schrijven is niet makkelijk, bij lyriek ben je tot in het diepst van je wezen bezig met hoe een regel klinkt. Klinkt dit betoverend, klinkt het mal? Klinkt het mal op een goede of juist op een onbeholpen manier?

Een lyrisch persoon is dan iemand die dingen zo kan opschrijven dat ze voor veel mensen een bepaald gewenst effect krijgen. Uit voorgaande mag duidelijk zijn dat archaïsch klinken zo’n beetje de aartsvijand van elke lyricus is, dat je bijna af kunt leiden wie geen lyricus is puur en alleen al uit het feit dat veel regels archaïsch klinken.

Een bundel die begint met ‘dacht ik me ooit vrij uit dit scriptorium?’ en eindigt met:

En de kalligrafist vertraagt
de guirlandes, woekertwijg de taal ten spijt
woorden als hommels in vingerhoedskelken, spiedend het gonzen.
En laat ik haar, soma in wit, als de blanke matrasroos, nog witter,
als de meisjespeluw in haar tent van tabernakel en licht…

doet in elk geval niet overmatig zijn best het archaïsche te mijden. Dat ook de soma hier een plek wist vergaren doet deze lezer deugd, maar heb je het over vingerhoedskruid, waarom dan het lelijke ‘vingerhoedskelken’, alsof je niet weet dat de plant in het Vlaams de judasbeurs heet. Maar belangrijker nog: waarom denkt deze persoon dat ‘woorden als hommels in vingerhoedskelken’ als omschrijving voldoet om poëzie te mogen heten?

Want vergeef me deze biologische onderbreking, maar lang niet alle hommelsoorten gedragen zich gelijkwaardig bij de vingerhoedskelk. Sommige hommelsoorten hebben een te korte ‘tong’, de aardhommel bijvoorbeeld, en zij boren dan een gat in de bloemhoed om bij de nectar te komen. En dan de lezer die maar moet begrijpen wat ‘woorden als hommels in vingerhoedskelken’ betekent; heeft ze het over aardhommels? Tuinhommels? Maar als woorden de hommels in vingerhoedskelken zijn voor de kalligrafist, en het gonzen van die hommels ‘spiedend’ genoemd wordt hoewel ze met hun kontje naar je toe gonzen – goed, goed, met biologie en werkelijkheid heeft het dus allemaal niets van doen, maar waarmee wel?

Aan dit stukje lees je al redelijk goed af wat er precies schort bij Lagemaat: hier is iemand eindeloos aan het associëren, omdat ze meent dat een associatie al poëzie is. Woorden als hommels? Van zo’n beeld kun je iets maken, misschien, maar dan moet je niet in de volgende regel alweer richting een ander concept vertrekken, dan krijg je enkel een soort hyperactief associëren, van iemand die meent dat haar associaties an sich kunst zijn.

‘Was het gezelschappelijkheid of gewoon een list van de lucht, of hersenzwets zonder vast getij?’

en

‘Soms komt het zweemschirrezusje naar me toe, gewoon als ik door het koolzaadveld banjer, dan sla ik tonen aan van ratjetoe, die pijlworm van een kompaan begrijpt alles. Of doet.’

Wie bovenstaande regels niet archaïsch vindt klinken – ik sluit niet uit dat zulke mensen echt bestaan – maar juist fris en eigentijds – koop deze bundel, je zult je kunnen laven aan een grote stortvloed van freulige herkenbaarheid.

Wie er grote lyriek in ziet zou ik graag eens aan een psychoanalyse onderwerpen.

Goed, goed, er staat dan ook ‘episch gedicht’ op de omslag, hoewel de uitgever op het plat wel enige lyrische kenmerken aan de dichter toeschrijft. We mogen dus in elk geval epiek verwachten, en vaak zie je wanneer dichters op leeftijd komen een soort hang naar het schrijven van episch werk, naar de nieuwe Van den vos Reynaerde of Mariken van Nieumeghen, zeker als de dichters ook Nederlands hebben gestudeerd en menen dat alleen zulke zaken overleven.

Epiek, dus. Maar wat is nu eigenlijk een kenmerk van echt goede epische poëzie? Ik denk dat dit niet zo heel erg veel zal verschillen met de kwaliteiten van een goede film: je hebt een interessant concept nodig, een goed verhaal, karakters waar de kijker zich in kan leven, en dan als laatste de factor die ik ‘verhaalkracht’ zal noemen, dat je her en der even uit het veld geslagen raakt door de finesse van de constructie zelf.

Ken je die films op Netflix waarin een of andere Titiaanse God uit de oudheid figureert, in een soort fantasy/heldenfilm setting? Wanneer je je op de foute manier op de oudheid beroept krijg je al snel zulk soort kitsch. Je haalt een stukje oudheid volledig uit zijn context, en de schrijver laat die God dan leuke kunstjes uithalen in een andere setting.

In dit geval nam de dichter de wat obscure godin Elpis, die de hoop symboliseert, het laatste wat restte in de doos van Pandora, goed, die abstracte God gaat opnieuw op avontuur, helemaal in een soort #MeToo geïnspireerde setting in een vergeten roman van Harry Mulisch middels de ‘Allesman’ en ‘Nietsman’. Postmodern is het zeker wel, alleen ben je honderd jaar te laat geboren als je meent dat het daarvan nog kunt hebben.

Het is dus vooral erg symbolisch allemaal. Tot overmaat van ramp moet alles ook nog in de droom van een of andere kalligraaf plaats hebben, alsof de dichter niet weet dat je die in het oude Griekenland niet had. Kortom, het verhaal is zo’n typische potpourri die snel melig begint ruiken, ja je kunt heel eigentijdse middeleeuwse muziek maken, maar dat betekent nog niet dat je er enkel een elektrische gitaar met een melodietje van een Hawaïaanse folklorezanger aan toe hoeft te voegen. En je hoopt dan maar dat Elpis niets te maken heeft met het soma aan de eind van de bundel.

Toch heeft deze dichter hier en daar echt mooie beelden in het hoofd, maar ze zijn te spaarzaam, en worden bijna direct weer ondergraven door de volgende potpourriassociatie. Het is zo erg dat het me zelfs niet lukte een enkel mooi beeld te isoleren, wat toch knap is, het druist bijna tegen de kansberekening in. De bundel kan daarmee heel wel dus bijzonder interessant studiemateriaal zijn voor wiskundigen.

En de kalligrafist bekent, in een woekering van weten,
hij moest haar die lafenis meegeven. Wat is een leven zonder soelaas.
Zoals hij in zijn schrijfselhok werelden nabootst die overal waren
en zij, Elpis, zijn troostnest was.

Het scriptorium blijkt dus een ‘schrijfselhok’ en Elpis zijn ‘troostnest’. Met andere woorden, we hebben hier met een vorm van therapeutisch schrijven van doen. Sleep een visnet door de Schrijversvakschool en er blijven de nodige freules in hangen, die ooit Wuthering Heights lazen, zich niet thuis voelen in dit tijdperk en eigenlijk van jongs af aan al bezeten zijn door Tante Til van de familie Knots.

Is dat erg? Och nee, ik zie ze liever dan die figuren die menen robots te moeten imiteren in onttaalde bundeltjes, of mensen die plots op hun vijftigste als een tiener beginnen te worstelen met de identiteit omdat dat nu eenmaal in de subsidiemode is. Maar goede epiek en goede lyriek zijn van nature zeldzaam, en het verlangen een episch meesterwerk te schrijven is dat helaas niet. Bezien dat Johan Reijmerink de vorige bundel van Lagemaat in ongeveer dezelfde strekking besprak, lijken kritische gedachtes de dichter enkel tot erger aan te zetten, en of dat jammer is weet ik niet. Het jammer vinden dat niet iedereen meesterlijk kan zingen is nogal Elvisserig gedoe, om het maar eens met zo’n typische geniale taalvondst af te sluiten. Don’t bogart that Soma, freule.
____

Liesbeth Lagemaat (2020). Vissenschild. Wereldbibliotheek, 80 blz. € 22,99. ISBN 9789028451278

Recensies:

Lamentatie en troost

In de poëzie gaat het er niet zozeer om wat je zegt, maar hoe je het zegt, luidt een bekend credo. Er zijn maar een beperkt aantal mogelijke boodschappen die in een gedicht met oneindige schakeringen kunnen worden uitgedrukt.

In de nieuwe bundel van Marc Tritsmans gaat het over grote thema’s als sterfelijkheid, herinnering en identiteit, dus we hopen als lezer getrakteerd te worden op nieuwe inzichten of doorkijkjes in oude inzichten. Zijn observaties zijn voor iemand die de filosofiegeschiedenis en de ontwikkelingen van de moderne fysica een beetje kent, echter behoorlijk triviaal. Zo observeert hij dat, omdat er informatie tussen deeltjes sneller dan het licht lijkt te kunnen worden overgedragen, dit ook in de liefde geldt (p. 57). Deeltjesfysica is een smeltkroes van poëtisch potentieel, maar hier wordt het naar mijn smaak te gemakkelijk omwille van wat troost ontgonnen.

In zijn bekroonde dichtbundel Studie van de schaduw uit 2010, waarmee hij in 2011 de Herman de Coninck-prijs voor beste dichtbundel won, schreef hij:

hoe van achter een kast een plots verrezen
kindertekening je hart met precisie doorboort
een verweerde voetbal uit een verre zomer
bijna ontilbaar uit de haag tevoorschijn valt

Prachtige concrete poëzie over herinnering en tijd, die ik in deze nieuwe bundel een beetje mis. Er zijn wel ervaringen uit de kindertijd en zelfs gedichten geïnspireerd door muziek (Brahms en J.S. Bach) maar doordat dit er expliciet bij is vermeld en de beschouwingen tamelijk theoretisch zijn, komt het vreemd over: ‘(…) het uitzicht / was voortdurend nieuw en indrukwekkend / nooit waren we alleen, nee, altijd samen / met die zo vertrouwde onmisbare mensen.’ Ik hoor het niet in de Courante van de Partita nr. 1 (BWV 825) van J.S. Bach.

Een enkele keer weet de bundel me wel te raken, wanneer Tritstmans gedachten beheerst en met doorleefde metaforen beschrijft, zoals in het gedicht ‘De merel in het tuinhuis’ (p. 22) over een merelpaar en een noodlottige kat. En het slot (p. 17) van de elfdelige openingscyclus ‘Beginnen’, dat een lofzang op het leven is:

(…) maar bij nader inzien ook wel vreselijk saaie
eeuwigdurende niets waaruit in nu steeds vaker
met een gevoel van vrolijke opwinding ontwaak.
–
De wereld rondom mij stopt niet met groeien
wordt almaar spannender, steeds meer moet
worden ontdekt: nooit wil ik hier nog vandaan.

Er valt meer te waarderen, zo deed me het gedicht ‘tenhemelopneming bij dag’ vreemd genoeg aan Jules Deelder denken: ‘de oude dame die opnieuw gezeten // in haar vertrouwde stoel voor haar vertrouwde raam minzaam / met een gelukzalige glimlach en waardig als een koningin / langdurig naar de omstanders zat te wuiven zodat het leek / of zij zonet bij leven op klaarlichte dag ten hemel was opgenomen.’ (p. 26).

Bij het lezen van deze bundel moest ik aan de Nobelprijswinnares van 1996 denken, Wis?awa Szymborska. Voor de Poolse dichteres was reflectie over tijd en eindigheid een belangrijk motief voor haar schrijven. Ze schrijft in een gedicht over Plato:

Om onduidelijke redenen
onder onbekende omstandigheden
is het Ideale Wezen ermee opgehouden, zichzelf genoeg te zijn.
(…)
Waarom had het waardeloze
namakers nodig, ongelukkige wezens
zonder uitzicht op eeuwigheid? (…)
–
(‘Plato or why?’ uit: Chwila, Kraków 2002, vertaling KC)

In het gedicht ‘Geen psalm’ van Tritsmans lezen we:

Grazige weiden, rivieren en bossen met machtige bomen
en dieren alom: dat alles had U ons in Uw wijsheid
toevertrouwd. Om zo veel hoogmoed, zo’n misrekening
–
slaat U zichzelf nu vast voor het hoofd want in Uw alwetendheid
had U niet eens in het oog hoe wij in duistere kelders zaten
te rotzooien met Uw atomen. (…)
–
Het enige wat wij nu nog kunnen, ja, U met ons
is deemoedig samen schamen voor de rest van onze dagen
waarbij de onze zijn geteld maar de Uwe eindeloos gaan duren (p. 51)

Beide gedichten zijn een reflectie op de menselijke conditie. Tritsmans is expliciet christelijk en draagt het motief van de schaamte aan, waarmee eindige wezens hun dagen slijten, in de statige zin ‘deemoedig samen schamen voor de rest van onze dagen’. Ik heb de indruk dat Tritsmans in deze bundel iets zonder opsmuk en direct wil zeggen, maar ik vind ook bij herlezing van deze eerste eenvoud geen diepere lagen of verbanden.

Neem bijvoorbeeld het gedicht ‘Schrödingers kat’ (p. 56), een gedicht dat exemplarisch is voor de huidige werkwijze van de auteur. Het motief van Schrödingers kat van het gedachtenexperiment waarin de kat tegelijkertijd leeft en niet leeft, zolang de doos natuurlijk niet wordt geopend, is heel vaak gebruikt in de literatuur (De Engelse Wikipedia verwijst naar drie vermakelijke gedichten). In het gedicht van Tritsmans gaat het om herinneringen aan zijn ouders en grootouders, die in de derde strofe uitmonden in de passage waarin de titel van de bundel voorkomt:

(…) terwijl op een zomerse dag als deze
onvermijdelijk, van een eindje verderop
het vrolijke ploppen van tennisballen
–
weerklinkt, het onbekommerd lachen en
roepen: alles is er, ja alles is hier nog
samen tot ik het ten slotte niet kan
laten om naar binnen te gaan.

De ik nadert ‘de plek waar zij ooit / allen samen waren’ en dit roept zeer precieze herinneringen in hem op. Die precisie van herinneringen (impuls) sluit volgens de poëtische wet van Schrödinger de nauwkeurigheid van de positie uit: hoe dichter de dichter de ‘plek’ nadert (‘tot ik het ten slotte’) hoe minder exact die herinneringen worden. Op de spiegelbladzijde wordt de kwantummechanica nog eens summier uit de doeken gedaan en wild maar vrij precies geassocieerd met liefhebben: ‘Je hoort soms dat mensen / die elkaar lang hebben / liefgehad op precies hetzelfde / ogenblik sterven (…)’( p. 57).

Zoiets vind ik aardig in elkaar gezette poëzie, maar weinig vernieuwend. Soortgelijke observaties vinden we in ‘De paradox van verlies’ (p. 59) over de scherpe herinneringen aan overleden vrienden/geliefden. Maar: ‘Alleen een nieuwe grap, ons / nog eens versteld doen staan // dat lukt hun niet langer.’ Helaas lukt het deze bundel ook niet om mij als lezer versteld te doen staan.

Alles is hier nog is het werk van een ervaren dichter die zijn vak beheerst maar naar mijn smaak ontbreekt hier de poëtische verstilling van zijn eerdere werk, wellicht omdat er te veel moet worden gezegd.
____

Mark Tritsmans (2020). Alles is hier nog. Nieuw Amsterdam, 72 blz. € 20,00. ISBN 9789046827710

Recensies:

Op het gazon: Ellen in de zon

Laten wij de dichters eren want, zoals Al Galidi schrijft in de speciale boekenweekeditie van Awater: ‘Als je goede poëzie leest, voel je jezelf een mens, een waardevol wezen dat gevoel kan hebben voor kunst, voor natuur, zelfs voor heldhaftigheid en liefde. Dit, in tegenstelling tot het lezen van filosofie of van geschiedenis, waarbij je je als mens kleiner voelt en bloederiger ook.’

Allemaal goed en wel, maar wat als je je, als jongere, niét aangetrokken voelt door poëzie; als ze je koude rillingen bezorgt; als je niet weet hoe er aan te beginnen. Wat dan? Dat beginnen, dat staat in het lessenrooster, op de middelbare school. Blijkbaar tot afschuw van nogal wat jongelingen die eerder bezig zijn met sociale media en daar enig heil in zien.

Ellen Deckwitz vond de tijd rijp voor wat lezenswaardig proza over de vraag hoe je poëzie leest, afgestemd op het scholierenpubliek maar ook nuttig voor volwassen poëzie-profanen die met lange tanden op het consumeren van gedichten toezien.

In de Poëziekrant noemt Carl De Strycker haar gids een ‘Eerste hulp bij poëzie’. Want, zegt hij: ‘poëzieliefhebbers moeten zich vaak verantwoorden voor hun plezier om schijnbaar rare teksten die je vaak niet meteen snapt te lezen. En omgekeerd zijn poëzielezers toegewijde bekeerders die de behoefte voelen om anderen van hun passie te overtuigen.’ Daar heeft hij overschot van gelijk mee.

Ellen Deckwitz wil echter zieltjes winnen voor de poëzie. Eerder al had de schrijfster zich in het genre geoefend door het werk Olijven moet je leren lezen – Een cursus genieten van poëzie. Misschien was het woordje ‘cursus’ er teveel aan, voor een moeite schuwend, angstig jong leespubliek. Er diende dus naar een toegankelijkere formule uitgekeken te worden. Dat werd dan de huidige bloemlezing: Dit gaat niet over grasmaaien, met de uitnodigende ondertitel Hoe lees je poëzie. Want ‘lezen’ lijkt me al een stuk ontspannender en minder ‘van moetens’ dan ‘cursus volgen’. Het ‘lezen’ heeft meer iets van lekker languit liggen op het gazon, onder de zon.

Bij het poëzieonderricht, kreeg de schrijfster bij herhaling vragen van jongeren voorgeschoteld als: ‘Waarom kan poëzie niet over alles gaan’, ‘Hoe kan poëzie helpen om jezelf te begrijpen’, ‘Waarom gaat poëzie regelmatig over zware dingen’, ‘Hoe vind ik poëzie die mij aanspreekt?’ of nog: ‘Hoe weet ik of een gedicht slecht is?’ Nog een goeie is: ‘Wat is het beste gedicht aller tijden?’

Met andere woorden: kan poëzie je uit de banaliteit optillen en haar veredelende taak aanvatten als je niet weet of een gedicht ‘goed’ is. ‘Wat je goed of slecht vindt’ zo meent Deckwitz ‘is deels een kwestie van smaak en ervaring’. Dat klinkt aannemelijk. Laat ons zeggen: ’t is een begin.

Een vraag die niét gesteld wordt in dit werkje, maar vaak onder andere vragen verborgen ligt, is: ‘Waarom moet poëzie altijd zo moeilijk en/of onbegrijpelijk zijn?’ Paul Celan zegt hierover: ‘Verwijt ons niet het gebrek aan helderheid, want daar maken we juist onze stiel van’. In het Frans klinkt het nog mooier: ‘Ne nous reprochez pas le manque de clarté puisque nous en faisons profession’. Is deze uitspraak bij machte om een bevredigend antwoord te geven op de vraag wat goed en wat slecht is; wat begrijpelijk is of niet en waarom het in poëzie over ‘zware dingen’ gaat. Ellen Deckwitz poogt met haar vlot leesbare stukjes de indruk te wekken dat poëzie zo klaar is als pompwater en dat je er je weg in kan vinden, als je maar lang genoeg zoekt. Zelfs als het pompwater troebel blijkt te zijn, stelt zij (vrolijk huppelend?) zou dat niet onoverkomelijk moeten zijn.

Dit gaat niet over grasmaaien geeft een antwoord op zoveel jongerenvragen door -hoe kan het ook anders – onvolledige, simplifiërende en onderhoudende voorstellingen, maar die een ‘entree’ tot de dichtkunst kunnen zijn. De wereld is immers een broek vol miserie, opgehouden door de bretellen van de hoop. Meestal doen we alsof we er niets van merken. Maar de poëzie maakt dit juist aanschouwelijk. Soms zelfs amusant, waar met taal gejongleerd wordt, als met het schaartje/elastiekje van Cees Buddingh, bijvoorbeeld. Poëzie legt niet zelden de vinger op de wonde van pijn, gemis, verlangen. Het is één wenen en tandengeknars. Maar kan ook een lichtpunt zijn in existentiële kwesties.

Hoeven we ons zorgen te maken over het begrijpen van de poëzie? Ellen Deckwitz vindt, met haar kennis van zaken, dat ‘je het niet allemaal hoeft te begrijpen’, hoewel de lezer daar meestal toe geneigd is; ja, er zelfs hartstochtelijk moeite voor doet. Blijkt, na de lectuur van het betreffende gedicht, dat je er geen snars van begrepen hebt: geen nood. Je bent niet de enige. Mysterie is inherent aan het genre. Intussen heb je wel een leuk stukje in Dit gaat niet over grasmaaien gelezen. Met een savoureus gedicht erbij en nog wat aanwijzingen voor belendende poëzie.

De binnenflap van de voorkaft waarschuwt de kandidaat-koper al: ‘Fijn, slim, grappig en persoonlijk’ en ‘Een geweldige, vermakelijke en daardoor zeer besmettelijke cursus genieten van poëzie’. Het kan voor de aarzelende poëzie-verkenner niet meer stuk gaan. De achterflap voegt er nog aan toe dat ‘het lezen van poëzie je een veel betere minnaar kan maken’. Toe maar.
Ons geluk kan niet meer op.
____

Ellen Deckwitz (2020). Dit gaat niet over grasmaaien. Uitgeverij Pluim, 144 blz. € 19,99. ISBN 9789083095318

Recensies:

Het onuitsprekelijke

De dans van de dichter is een bundel met 35 poëziebesprekingen van Johan Reijmerink. De ondertitel luidt Over wat onuitsprekelijk is. In de verantwoording schrijft hij dat ze (op een na) eerder zijn verschenen in Meander en de Poëziekrant. Ze zijn min of meer bewerkt. Het gaat om bundels die tussen 2008 en 2020 zijn verschenen in Nederland en Vlaanderen. Zijn recensies kun je typeren als erudiet en zeer gedegen; van een bundel laat hij weinig onbesproken. Vaak bespreekt hij iedere afdeling afzonderlijk en sluit hij af met een heldere conclusie.

Het is goed om stil te staan bij het ‘woord vooraf’ (p. 11–13) om een indruk te geven vanuit welke visie Reijmerink recenseert.
Hij vat met instemming het essay ‘Het dansende denken’ van Henk van der Waal samen, waarin deze een welomschreven opvatting geeft over de aard van poëzie. Deze kan niet los worden gezien van muziek, denken en dansen. ‘Poëzie toonzet klank en ritme en krijgt daarmee toegang tot de dieptestructuur van ons bewustzijn en ons lichaam’. Poëzie maakt muziek met betekenis, er is een groei van betekenis aan klanken. Van der Waal: ‘Daarin denkt ze. En dat denken is in zoverre denken dat ze de wereld met andere ogen bekijkt en op een onnavolgbare manier verwachting schept zonder zich aan alle regels van de logica te houden. Poëzie is een denken dat danst. (…) Dit dansende denken is niet stellend en verkondigt geen waarheden, maar is tastend en ontvangend’. Hoe aantrekkelijk ook, je kunt dit natuurlijk niet generaliseren. Moraliserende dichters bijvoorbeeld willen wel degelijk waarheden verkondigen en aan tasten en ontvangen hebben zij geen enkele boodschap. En wat ritme betreft: dat is bijvoorbeeld in het titelloze, eenregelige gedicht ‘Stadhouderskade 42 te Amsterdam’ van K. Schippers ver te zoeken. Of, om een recenter voorbeeld te noemen: Van groot belang (2015) van Nachoem Wijnberg. Beiden laten onze gedachten dansen, dat wel, maar muzikaal kun je hun gedichten niet noemen. Het lijkt me echter waarschijnlijk dat Van der Waal (en met hem Reijmerink) in zijn essay een poëtisch ideaal formuleerde, geen definitie.
In de besproken bundels speelt het onuitsprekelijke een belangrijke rol. Reijmerink ziet dat als een ‘intensiverende verschuiving’: ‘Dan voltrekt zich aan [de dichter] een onvoorzien voorval, waardoor het ogenblik een verinnigende verdieping ondergaat en daardoor alles in een ander daglicht komt te staan.’
In zijn recensies zoekt Reijmerink naar de thematische grondslag van de bundels en, in samenhang daarmee, de levensvisie van de dichters, iets wat hij consequent en vaak boeiend doet.

Het zal na het bovenstaande weinigen verbazen dat Reijmerink vaak een metafysische invalshoek hanteert, waarin vergankelijkheid, eeuwigheid en de grens tussen leven en dood een belangrijke rol spelen. Wat het laatste betreft: zijn recensie over blijven & verreizen (2013), de laatste bundel van Hans Groenewegen, is indrukwekkend.
Deze invalshoek is bijvoorbeeld zichtbaar in de laatste regels van zijn bespreking ‘Sporenonderzoek van een buitenstaander’ (p. 159-167) over de Verzamelde gedichten (2017) van Wim Brands: ‘Het is goed dat de Verzamelde gedichten er zijn gekomen vanwege zijn naarstig zoeken naar de zin van dit bestaan, [de cursivering is van mij], of zoals de Amerikaanse literatuurwetenschapper en mytholoog Joseph Campbell dat een keer zo treffend aanvulde: niet op zoek zijn naar de zin van het bestaan, maar naar de ervaring van het leven.’

Zijn invalshoek heeft niet geleid tot een eenzijdige keuzes: hij bespreekt bundels van enerzijds niet-gelovige dichters als H. C. ten Berge en Remco Campert en anderzijds van een belijdend katholiek als Willem Jan Otten en de spirituele Claude van de Berge, wiens poëzie ‘sjamanistische, mysterieuze, ja zelfs mystieke aspecten’ bevat.
Een enkele keer leidt zijn visie tot commentaar op uitingen van de dichter. In zijn gedicht ‘Zaventem’ veroordeelt Campert de terroristen die op het vliegveld een slachting aanrichtten. Hij sluit dat gedicht af met de regels: ‘god ontferm u / en schaf religie af’. Reijmerink: ‘Zijn afkeer van dit soort afgrijselijke terreurdaden, ondernomen vanuit een vals en verdraaid religieus perspectief, is prijzenswaard, maar hij zet de slotregel wat mij betreft al te fors aan. Religie is altijd nog voor veel mensen een aanvaardbare leidraad, mits die op rechtvaardigheid en verantwoordelijkheid jegens andersdenkenden is gebaseerd.’ (p. 65). Het is overigens een interessante recensie. (‘Het licht van de poëzie in een duistere wereld’, p. 64-67), die Reijmerink positief afsluit: ‘Campert biedt ons een prachtige bundel poëtische notities over kwetsbaarheid, ontnuchtering, woede, radeloosheid en bezinning, waarin hij ons de zin, de waarde en het licht van de poëzie in deze duistere wereld weet voor te houden. Een briljante en licht gevende bundel!’

Je leest niet alleen besprekingen van bundels, maar ook van de lezer die de recensent is. Een lezer herschept gedichten en het is boeiend om te zien hoe hij zijn interpretaties beargumenteert. In gedachten ging ik vaak met hem in discussie – wat betekent dat ik de besprekingen waardevol vind, anders doe ik dat niet. De dans van de dichter is ‘Een voedzame maaltijd voor een hongerige lezer’, om de titel van zijn bespreking over Voor de liefste onbekende (2016) van Ingmar Heytze aan te halen.
___

Johan Reijmerink (2020). De dans van de dichter. Over wat onuitsprekelijk is. PoëzieCentrum, 218 blz. € 22,00. ISBN 9789056551483

Recensies:

Het eerste deel, ‘LANGE WEG Zelfportretten’, opent met de fraaie tekst ‘Zon, je speelt met mij / maar dit is geen dans / zo’n naaktheid / bloed bijna’ van de Griekse dichter Giorgos Seferis (1900-1971), die in 1963 de Nobelprijs voor literatuur won. Zijn poëzie is zeker niet toegankelijk; hij grijpt voortdurend terug op de klassieke Griekse cultuur en werkt veel met citaten uit de oude en moderne literatuur. Deze karakteristiek van zijn dichterschap vind ik enigszins terug in het eerste deel van de bundel. Een gedicht uit die afdeling:
–

TOMAS
–
Langzame Wolk, Quijote, Baard,
Plooifiets-God, Houten Klaas,
–
Tentendichter, Blonde Vaan:
stut, stut ons –
–
Berk, Buizerd, Mast, Beek,
Schildersoog, Vel Over Been,
–
Aardpeer, Schietlood, Trommelaar:
stut, stut ons –
–
Nachtwacht, Kroontjespen, Apollo’s Maat,
Zielenroersel, Twijfelrots, Denkvulkaan,
–
Spoorzoeker, Ongelovige, Tomas, Beminde:
stut, stut ons –

–
De titel verwijst naar ‘Vriend Tomas Vanhoutte (1969-2019)’, zoals in de ‘Aantekeningen’ vermeld staat. De dichter brengt de versregels terug tot een zelfstandig naamwoord, soms voorzien van een bijvoeglijke toevoeging. De begrippen zijn voorzien van een hoofdletter en worden afgesloten met een komma, waarna de reeks verdergaat. Zo ontstaat een stapeling van begrippen, een soort staccato-gedicht. Na een reeks begrippen volgt na een dubbele punt de aanroep: ‘stut, stut ons –’. De structuur van het gedicht lijkt op een litanie, een (kerkelijke) opsommende gebedenreeks met een klagend karakter. De kracht ervan ligt in de voortdurende herhaling van de aanroep. Omdat het een gedicht is dat over een overleden vriend gaat, verklaar ik het begrip ‘ons’ zo intiem mogelijk: vriend Tomas en de lyrische ik. Het opsommen is voor de dichter een vorm van stempelen, veelvuldig stempelen. Het is aan de lezer om deze begrippen telkens opnieuw te interpreteren en er beelden bij te krijgen. Zo ontstaan bij elk begrip nieuwe verbindingslijnen tussen het gedicht en de lezer, die voor zijn verklaringen en beelden put uit het eigen referentiekader. Opvallende begrippen als ‘Plooifiets-God’, ‘Tentendichter’, ‘Apollo’s Maat’ en ‘Twijfelrots’ zijn voor de lezer een uitdaging als het gaat om het samenstellen van een portret van ‘Tomas’. Het achter elkaar plaatsen van ‘Ongelovige, Tomas’ levert een verwijzing naar de nieuwtestamentische apostel Thomas op, die niet geloofde dat Jezus uit de dood was opgestaan. De afdeling heeft de ondertitel ‘Zelfportretten’ en daaraan houd ik me als lezer vast. De vraag is of gedichten zelfportretten zijn van personen die in het leven van de dichter zelf een rol gespeeld hebben, zoals Tomas en Hugo; andere namen refereren aan schrijvers, dichters, wetenschappers en cineasten. De eerste afdeling sluit af met ‘Ons Fauvistische Doek / Portret door echtgenote’. De drie openingsstrofen luiden aldus: ‘Ik zie het voor me, / ons fauvistische doek. // Het is breder dan hoog, / lichter dan brood, // het bergt gelukkig niets diepzinnigs / dan olijkheid en slappe lach.’ Als het gaat om heldere felle kleuren, lijnenspel en vlakken inkleuren, dan herken ik enkele kenmerken van het fauvisme, maar dat de gedichten ‘een feest van vrolijke kleuren en vormen’ zijn, zoals het fauvisme weleens omschreven wordt: nee.
–
De tweede afdeling van de bundel ‘HOTEL DU SOLEIL’ is een ‘Portret van Irena De Boever (1946-2017), de schoonmoeder van de dichter. Het is zonder meer een liefdevol portret van de ‘Pronte schoon ma’. De genegenheid voor zijn schoonmoeder blijkt ook uit het gedicht ‘Camus’ dat twee bekende citaten bevat van deze auteur: ‘Midden in de winter begreep ik eindelijk / dat er zomer, onoverwinnelijk, in mij huisde’ (Uit: ‘Retour à Tipasa’ in de essaybundel L’été uit 1954) en ‘Zij die de waarheid beminnen / moeten de liefde zoeken in het huwelijk.’ Dit laatste citaat van Camus heeft nog als aanvulling: ‘(…), dat wil zeggen de liefde zonder illusies’, maar deze zinsnede is in het gedicht weggelaten. Toch ontloopt de dichter in zijn gedichten de harde werkelijkheid van het ziek-zijn, het stervensproces, de spanningen die daarbij horen en het besef van het afwezig-zijn van de dierbare niet. Van een geheel andere aard is het gedicht ‘Je gezicht’. Het is in een directe stijl geschreven en ontroert.
–

Je gezicht –
ik beschrijf het met de wereld
–
die ik ken: de ree
Vasalis, berin Yourcenar,
–
de fee Szymborska,
Van Hee de volle maan.
–
Je had nochtans niets met poëzie.
Liever iets nuchters
–
en sentimenteels,
de après-ski in La Bresse, het Nieuwjaarsconcert,
–
de vogels
op de oude kustlijn,
–
Knokke, de Champagnestreek
in maartse zon.
–
Helder had je het alles,
als kippenstront.
–
Tot je doodging.
Dus veel eerder dan de zon.

–
De dichter beschrijft het gezicht van de schoonmoeder metaforisch aan de hand van vier vrouwelijke auteurs. De schoonmoeder leefde in een andere, tegengestelde werkelijkheid van de dichter. Om het gedicht vanuit de bundeltitel op eenvoudige wijze te duiden: de zon mag nog zo langzaam zijn, het leven van een dierbare is altijd korter.
–
De bundel Langzame Zon van Sacha Blé is een moeilijk toegankelijke bundel. Te veel moet de lezer aan het werk met gedichten die uit een stapeling van begrippen bestaan. Dat levert een persoonlijke ontdekkingstocht voor de lezer op, maar het dwingt hem ook voortdurend te bladeren naar de ‘Aantekeningen’ om allerlei zaken op te zoeken. Vooral in het tweede deel van de bundel staan boeiende gedichten. Wanneer ik deze gedichten vergelijk met vroeger werk van de dichter, dan zie ik een ontwikkeling, waarvan ik denk dat hij zich met dit werk meer van zijn vroegere lezers gaat afsluiten. Zo’n persoonlijke poëtische ontwikkeling afkeuren zou een afkeurenswaardige houding van een recensent zijn. Dat doe ik dan ook niet, maar ergens is het wel jammer.

____

Sacha Blé (2020). Langzame Zon. De Kaneelfabriek, 46 blz. € 16,75. ISBN 9789083099521.

Recensies:

Verplaatsen, verbinden, veranderen.

In de Griekse mythologie is ‘Kore’ een andere naam voor Persephone, de godin van het dodenrijk en van de lente. Zij was de dochter van Demeter, een aardegodin van de landbouw en vooral het graan. Ze werd ontvoerd door Hades, de god van het dodenrijk, maar werd door de oppergod Zeus voor even teruggehaald toen haar moeder uit verdriet over de verdwijning van haar dochter niets meer wilde laten groeien op aarde. Vier maanden mag Persephone op aarde verblijven en dan is het daar lente en zomer, maar de rest van het jaar moet zij bij Hades in de onderwereld doorbrengen.

In haar tweede bundel, Kore, maakt Estelle Boelsma duidelijk dat ‘Kore’ niet moet worden opgevat als een personificatie of gestalte, maar als de natuur zelf, als Moeder Aarde. De mythe van ‘Kore’ is door haar anders geïnterpreteerd. De herkomst van de naam ‘Kore’ wordt door haar uitgelegd in het tweede gedicht van de eerste afdeling: ‘KORE deze naam is afgeleid van de Indo-Europese wortel *ger (rijpen of / groeien), waartoe ook koren en graan te herleiden zijn’.

De bundel is opgebouwd uit vier afdelingen: in de eerste, Kore, wordt het lyrisch ik geïdentificeerd als Kore en de natuur zelf, maar in de tweede afdeling, Rituelen om de kamer te bezweren, is de ik duidelijk een ander dan Kore en staat daar zelfs lijnrecht tegenover. In de derde afdeling, Interlude, is er pas sprake van ‘ik’ en ‘jij’ in een verbintenis. Een index ontbreekt, wat het opzoeken van een bepaald gedicht heel lastig maakt. De vierde en laatste afdeling is getiteld Je naam is een locatie.
Namen blijken heel belangrijk te zijn, getuige het gedicht de nomenclatuur van KORE, voor het vaststellen van een identiteit. Maar namen kunnen ook veranderen, zoals ook de natuur steeds andere vormen kan aannemen en opgaan in iets anders. Naamsverandering, het uitspreken van de namen, klanken, woorden en taal in het algemeen zijn instrumenten en systemen om groei en metamorfose te bewerkstelligen. In die zin is deze bundel mystiek en hermetisch. Via rituelen, patronen, regelmaat van planten, dieren en water volgt alles een van te voren vastgestelde en afgebakende verandering. Het lyrisch ik gaat daarbij een symbiose aan met het bos en de natuur.

IX
–
(…)
–
een slagschaduw wil ik zijn
me verheugen over mijn oppervlakte
uit te werpen over planten
–
ik wilde de appel begrijpen,
hoe ik hem op zou eten,
en van binnenuit zijn gaan ontkiemen
toen werd ik alles, en plant en boom
struik en schimmel
toen werd ik alg en wier
–
toen werd ik uitgesproken

Naast mystiek is deze bundel ook wetenschappelijk en klinisch te noemen: termen uit de biologie en de fysica worden veelvuldig gebruikt om bijvoorbeeld de groei van planten te beschrijven met mathematische beheersing. Maar steeds wordt de fysica verbonden met de metafysica: de werkelijkheid wordt niet onderzocht zoals ze zich aandient uit zintuiglijke of instrumentele waarneming, zoals de fysica doet, maar Boelsma gaat op zoek naar het wezen van die werkelijkheid en wat daarachter schuilgaat. Daarbij raakt ze in het gedicht van de dingen die een ontologische waarde hebben is het aantal maar beperkt even aan de ontologie, de filosofische leer die de gehele verstandelijke kennis haar oorsprong laat vinden in de aangeboren of onmiddellijke gekende idee van het zijn.

we zochten naar een ludieke oplossing
we hebben alles even met onze handen aangeraakt
we weten nu feilloos hoe alles zich tot ons verhoudt
–
Ik ben er bijna aan onderdoor gegaan
ik telde de kruimels in mijn brood, dat wil zeggen
kruimels die een brood zijn, kruimels
die een brood een brood maken
ik telde de voegen in de muren om de muur te begrijpen
ik zette de voegen op een steeds kleinere afstand
zodat het geheel als geheel begon te krimpen
wellicht begon ik ook te krimpen
mijn pupil versmalde zich
–
een beetje krimpen, dat kon je niet zomaar
elke dag tegen of elke dag een beetje uit elkaar worden
getrokken dan weer opzwellen
celstructuur tegen celstructuur
ik liet alles de revue passeren
ik sprak alle klinkers in één keer uit
jij deed hetzelfde en zo stonden we daar
aan zee heel veel ogenblikken

Het is geen gemakkelijke poëzie, maar wel intrigerende. Zoals het gedicht 9 points in ascent, dat met een citaat verwijst naar een schilderij van Kandinsky getiteld ‘9 points in ascendance’ waar het zetten van een punt in geschreven taal gedefinieerd wordt ‘als een concept dat verband houdt met het idee van stilte van kortere of langere duur.’ Maar het gedicht gaat verder dan plaats, taal en verschuiving: de punten staan ook voor drukpunten op het menselijk lichaam, negen links en negen rechts, waar de effecten op het lichaam van te veel verdriet geheeld worden. Ze staan voor het herstellen van emotioneel welbevinden.
En dan is er nog het begrip ‘ascendant’, in de astrologie het punt van de dierenriem dat op het moment van een geboorte aan de oostelijke horizon staat en dat te maken zou hebben met uiterlijke kenmerken en de manier waarop iemand zich aan de buitenwereld toont.
Deze drie betekenissen en misschien nog wel meer komen samen in het gedicht:

het begon gitzwart-
onmeetbaar en zo stil dat stilte niet meetbaar is
het was zo stil er zijn geen ankermomenten die
een pauze aangeven
–
het begint in het water-
kosmisch
er worden tekens aangebracht op het hoofd
in het water
je lag in bed zei je, en een duister omhulde
je lichaam je telt negen punten in je lichaam
negen plekken om stil te zijn om pauze te houden
adem te halen waar begin je?
en lucht kunnen zien vanuit je iris vernauwt
een verdwijnpunt

In Boelsma’s gedichten zijn de bedoeling en de betekenis niet op het eerste gezicht duidelijk. Hoewel ze sporen uitzet – patronen, rituelen, wetmatigheden – die via taal en locatie leiden naar de werkelijkheid achter de werkelijkheid, moet de lezer veel moeite doen om haar spoor te volgen. Maar als de speurtocht op zich al de moeite waard is, hoe veel meer dan het bereiken van het doel?
____

Estelle Boelsma, 2020. Kore. De Kaneelfabriek, 70 blz. € 16,75. ISBN 9789083011998