Recensies:

Recensie van Kamiel Choi uit Meander van 13 januari 2021 :

Lamentatie en troost

In de poëzie gaat het er niet zozeer om wat je zegt, maar hoe je het zegt, luidt een bekend credo. Er zijn maar een beperkt aantal mogelijke boodschappen die in een gedicht met oneindige schakeringen kunnen worden uitgedrukt.

In de nieuwe bundel van Marc Tritsmans gaat het over grote thema’s als sterfelijkheid, herinnering en identiteit, dus we hopen als lezer getrakteerd te worden op nieuwe inzichten of doorkijkjes in oude inzichten. Zijn observaties zijn voor iemand die de filosofiegeschiedenis en de ontwikkelingen van de moderne fysica een beetje kent, echter behoorlijk triviaal. Zo observeert hij dat, omdat er informatie tussen deeltjes sneller dan het licht lijkt te kunnen worden overgedragen, dit ook in de liefde geldt (p. 57). Deeltjesfysica is een smeltkroes van poëtisch potentieel, maar hier wordt het naar mijn smaak te gemakkelijk omwille van wat troost ontgonnen.

In zijn bekroonde dichtbundel Studie van de schaduw uit 2010, waarmee hij in 2011 de Herman de Coninck-prijs voor beste dichtbundel won, schreef hij:

hoe van achter een kast een plots verrezen
kindertekening je hart met precisie doorboort
een verweerde voetbal uit een verre zomer
bijna ontilbaar uit de haag tevoorschijn valt

Prachtige concrete poëzie over herinnering en tijd, die ik in deze nieuwe bundel een beetje mis. Er zijn wel ervaringen uit de kindertijd en zelfs gedichten geïnspireerd door muziek (Brahms en J.S. Bach) maar doordat dit er expliciet bij is vermeld en de beschouwingen tamelijk theoretisch zijn, komt het vreemd over: ‘(…) het uitzicht / was voortdurend nieuw en indrukwekkend / nooit waren we alleen, nee, altijd samen / met die zo vertrouwde onmisbare mensen.’ Ik hoor het niet in de Courante van de Partita nr. 1 (BWV 825) van J.S. Bach.

Een enkele keer weet de bundel me wel te raken, wanneer Tritstmans gedachten beheerst en met doorleefde metaforen beschrijft, zoals in het gedicht ‘De merel in het tuinhuis’ (p. 22) over een merelpaar en een noodlottige kat. En het slot (p. 17) van de elfdelige openingscyclus ‘Beginnen’, dat een lofzang op het leven is:

(…) maar bij nader inzien ook wel vreselijk saaie
eeuwigdurende niets waaruit in nu steeds vaker
met een gevoel van vrolijke opwinding ontwaak.

De wereld rondom mij stopt niet met groeien
wordt almaar spannender, steeds meer moet
worden ontdekt: nooit wil ik hier nog vandaan.

Er valt meer te waarderen, zo deed me het gedicht ‘tenhemelopneming bij dag’ vreemd genoeg aan Jules Deelder denken: ‘de oude dame die opnieuw gezeten // in haar vertrouwde stoel voor haar vertrouwde raam minzaam / met een gelukzalige glimlach en waardig als een koningin / langdurig naar de omstanders zat te wuiven zodat het leek / of zij zonet bij leven op klaarlichte dag ten hemel was opgenomen.’ (p. 26).

Bij het lezen van deze bundel moest ik aan de Nobelprijswinnares van 1996 denken, Wis?awa Szymborska. Voor de Poolse dichteres was reflectie over tijd en eindigheid een belangrijk motief voor haar schrijven. Ze schrijft in een gedicht over Plato:

Om onduidelijke redenen
onder onbekende omstandigheden
is het Ideale Wezen ermee opgehouden, zichzelf genoeg te zijn.
(…)
Waarom had het waardeloze
namakers nodig, ongelukkige wezens
zonder uitzicht op eeuwigheid? (…)

(‘Plato or why?’ uit: Chwila, Kraków 2002, vertaling KC)

In het gedicht ‘Geen psalm’ van Tritsmans lezen we:

Grazige weiden, rivieren en bossen met machtige bomen
en dieren alom: dat alles had U ons in Uw wijsheid
toevertrouwd. Om zo veel hoogmoed, zo’n misrekening

slaat U zichzelf nu vast voor het hoofd want in Uw alwetendheid
had U niet eens in het oog hoe wij in duistere kelders zaten
te rotzooien met Uw atomen. (…)

Het enige wat wij nu nog kunnen, ja, U met ons
is deemoedig samen schamen voor de rest van onze dagen
waarbij de onze zijn geteld maar de Uwe eindeloos gaan duren (p. 51)

Beide gedichten zijn een reflectie op de menselijke conditie. Tritsmans is expliciet christelijk en draagt het motief van de schaamte aan, waarmee eindige wezens hun dagen slijten, in de statige zin ‘deemoedig samen schamen voor de rest van onze dagen’. Ik heb de indruk dat Tritsmans in deze bundel iets zonder opsmuk en direct wil zeggen, maar ik vind ook bij herlezing van deze eerste eenvoud geen diepere lagen of verbanden.

Neem bijvoorbeeld het gedicht ‘Schrödingers kat’ (p. 56), een gedicht dat exemplarisch is voor de huidige werkwijze van de auteur. Het motief van Schrödingers kat van het gedachtenexperiment waarin de kat tegelijkertijd leeft en niet leeft, zolang de doos natuurlijk niet wordt geopend, is heel vaak gebruikt in de literatuur (De Engelse Wikipedia verwijst naar drie vermakelijke gedichten). In het gedicht van Tritsmans gaat het om herinneringen aan zijn ouders en grootouders, die in de derde strofe uitmonden in de passage waarin de titel van de bundel voorkomt:

(…) terwijl op een zomerse dag als deze
onvermijdelijk, van een eindje verderop
het vrolijke ploppen van tennisballen

weerklinkt, het onbekommerd lachen en
roepen: alles is er, ja alles is hier nog
samen tot ik het ten slotte niet kan
laten om naar binnen te gaan.

De ik nadert ‘de plek waar zij ooit / allen samen waren’ en dit roept zeer precieze herinneringen in hem op. Die precisie van herinneringen (impuls) sluit volgens de poëtische wet van Schrödinger de nauwkeurigheid van de positie uit: hoe dichter de dichter de ‘plek’ nadert (‘tot ik het ten slotte’) hoe minder exact die herinneringen worden. Op de spiegelbladzijde wordt de kwantummechanica nog eens summier uit de doeken gedaan en wild maar vrij precies geassocieerd met liefhebben: ‘Je hoort soms dat mensen / die elkaar lang hebben / liefgehad op precies hetzelfde / ogenblik sterven (…)’( p. 57).

Zoiets vind ik aardig in elkaar gezette poëzie, maar weinig vernieuwend. Soortgelijke observaties vinden we in ‘De paradox van verlies’ (p. 59) over de scherpe herinneringen aan overleden vrienden/geliefden. Maar: ‘Alleen een nieuwe grap, ons / nog eens versteld doen staan // dat lukt hun niet langer.’ Helaas lukt het deze bundel ook niet om mij als lezer versteld te doen staan.

Alles is hier nog is het werk van een ervaren dichter die zijn vak beheerst maar naar mijn smaak ontbreekt hier de poëtische verstilling van zijn eerdere werk, wellicht omdat er te veel moet worden gezegd.
____

Marc Tritsmans (2020). Alles is hier nog. Nieuw Amsterdam, 72 blz. € 20,00. ISBN 9789046827710

Recensies:

Recensie van Marc Bruynseraede uit Meander van 10 februari 2021:

Op het gazon: Ellen in de zon

Laten wij de dichters eren want, zoals Al Galidi schrijft in de speciale boekenweekeditie van Awater: ‘Als je goede poëzie leest, voel je jezelf een mens, een waardevol wezen dat gevoel kan hebben voor kunst, voor natuur, zelfs voor heldhaftigheid en liefde. Dit, in tegenstelling tot het lezen van filosofie of van geschiedenis, waarbij je je als mens kleiner voelt en bloederiger ook.’

Allemaal goed en wel, maar wat als je je, als jongere, niét aangetrokken voelt door poëzie; als ze je koude rillingen bezorgt; als je niet weet hoe er aan te beginnen. Wat dan? Dat beginnen, dat staat in het lessenrooster, op de middelbare school. Blijkbaar tot afschuw van nogal wat jongelingen die eerder bezig zijn met sociale media en daar enig heil in zien.

Ellen Deckwitz vond de tijd rijp voor wat lezenswaardig proza over de vraag hoe je poëzie leest, afgestemd op het scholierenpubliek maar ook nuttig voor volwassen poëzie-profanen die met lange tanden op het consumeren van gedichten toezien.

In de Poëziekrant noemt Carl De Strycker haar gids een ‘Eerste hulp bij poëzie’. Want, zegt hij: ‘poëzieliefhebbers moeten zich vaak verantwoorden voor hun plezier om schijnbaar rare teksten die je vaak niet meteen snapt te lezen. En omgekeerd zijn poëzielezers toegewijde bekeerders die de behoefte voelen om anderen van hun passie te overtuigen.’ Daar heeft hij overschot van gelijk mee.

Ellen Deckwitz wil echter zieltjes winnen voor de poëzie. Eerder al had de schrijfster zich in het genre geoefend door het werk Olijven moet je leren lezen – Een cursus genieten van poëzie. Misschien was het woordje ‘cursus’ er teveel aan, voor een moeite schuwend, angstig jong leespubliek. Er diende dus naar een toegankelijkere formule uitgekeken te worden. Dat werd dan de huidige bloemlezing: Dit gaat niet over grasmaaien, met de uitnodigende ondertitel Hoe lees je poëzie. Want ‘lezen’ lijkt me al een stuk ontspannender en minder ‘van moetens’ dan ‘cursus volgen’. Het ‘lezen’ heeft meer iets van lekker languit liggen op het gazon, onder de zon.

Bij het poëzieonderricht, kreeg de schrijfster bij herhaling vragen van jongeren voorgeschoteld als: ‘Waarom kan poëzie niet over alles gaan’, ‘Hoe kan poëzie helpen om jezelf te begrijpen’, ‘Waarom gaat poëzie regelmatig over zware dingen’, ‘Hoe vind ik poëzie die mij aanspreekt?’ of nog: ‘Hoe weet ik of een gedicht slecht is?’ Nog een goeie is: ‘Wat is het beste gedicht aller tijden?’

Met andere woorden: kan poëzie je uit de banaliteit optillen en haar veredelende taak aanvatten als je niet weet of een gedicht ‘goed’ is. ‘Wat je goed of slecht vindt’ zo meent Deckwitz ‘is deels een kwestie van smaak en ervaring’. Dat klinkt aannemelijk. Laat ons zeggen: ’t is een begin.

Een vraag die niét gesteld wordt in dit werkje, maar vaak onder andere vragen verborgen ligt, is: ‘Waarom moet poëzie altijd zo moeilijk en/of onbegrijpelijk zijn?’ Paul Celan zegt hierover: ‘Verwijt ons niet het gebrek aan helderheid, want daar maken we juist onze stiel van’. In het Frans klinkt het nog mooier: ‘Ne nous reprochez pas le manque de clarté puisque nous en faisons profession’. Is deze uitspraak bij machte om een bevredigend antwoord te geven op de vraag wat goed en wat slecht is; wat begrijpelijk is of niet en waarom het in poëzie over ‘zware dingen’ gaat. Ellen Deckwitz poogt met haar vlot leesbare stukjes de indruk te wekken dat poëzie zo klaar is als pompwater en dat je er je weg in kan vinden, als je maar lang genoeg zoekt. Zelfs als het pompwater troebel blijkt te zijn, stelt zij (vrolijk huppelend?) zou dat niet onoverkomelijk moeten zijn.

Dit gaat niet over grasmaaien geeft een antwoord op zoveel jongerenvragen door -hoe kan het ook anders – onvolledige, simplifiërende en onderhoudende voorstellingen, maar die een ‘entree’ tot de dichtkunst kunnen zijn. De wereld is immers een broek vol miserie, opgehouden door de bretellen van de hoop. Meestal doen we alsof we er niets van merken. Maar de poëzie maakt dit juist aanschouwelijk. Soms zelfs amusant, waar met taal gejongleerd wordt, als met het schaartje/elastiekje van Cees Buddingh, bijvoorbeeld. Poëzie legt niet zelden de vinger op de wonde van pijn, gemis, verlangen. Het is één wenen en tandengeknars. Maar kan ook een lichtpunt zijn in existentiële kwesties.

Hoeven we ons zorgen te maken over het begrijpen van de poëzie? Ellen Deckwitz vindt, met haar kennis van zaken, dat ‘je het niet allemaal hoeft te begrijpen’, hoewel de lezer daar meestal toe geneigd is; ja, er zelfs hartstochtelijk moeite voor doet. Blijkt, na de lectuur van het betreffende gedicht, dat je er geen snars van begrepen hebt: geen nood. Je bent niet de enige. Mysterie is inherent aan het genre. Intussen heb je wel een leuk stukje in Dit gaat niet over grasmaaien gelezen. Met een savoureus gedicht erbij en nog wat aanwijzingen voor belendende poëzie.

De binnenflap van de voorkaft waarschuwt de kandidaat-koper al: ‘Fijn, slim, grappig en persoonlijk’ en ‘Een geweldige, vermakelijke en daardoor zeer besmettelijke cursus genieten van poëzie’. Het kan voor de aarzelende poëzie-verkenner niet meer stuk gaan. De achterflap voegt er nog aan toe dat ‘het lezen van poëzie je een veel betere minnaar kan maken’. Toe maar.
Ons geluk kan niet meer op.
____

Ellen Deckwitz (2020). Dit gaat niet over grasmaaien. Uitgeverij Pluim, 144 blz. € 19,99. ISBN 9789083095318

Recensies:

Recensie van Hans Puper uit Meander van 30 december 2020

Het onuitsprekelijke

De dans van de dichter is een bundel met 35 poëziebesprekingen van Johan Reijmerink. De ondertitel luidt Over wat onuitsprekelijk is. In de verantwoording schrijft hij dat ze (op een na) eerder zijn verschenen in Meander en de Poëziekrant. Ze zijn min of meer bewerkt. Het gaat om bundels die tussen 2008 en 2020 zijn verschenen in Nederland en Vlaanderen. Zijn recensies kun je typeren als erudiet en zeer gedegen; van een bundel laat hij weinig onbesproken. Vaak bespreekt hij iedere afdeling afzonderlijk en sluit hij af met een heldere conclusie.

Het is goed om stil te staan bij het ‘woord vooraf’ (p. 11–13) om een indruk te geven vanuit welke visie Reijmerink recenseert.
Hij vat met instemming het essay ‘Het dansende denken’ van Henk van der Waal samen, waarin deze een welomschreven opvatting geeft over de aard van poëzie. Deze kan niet los worden gezien van muziek, denken en dansen. ‘Poëzie toonzet klank en ritme en krijgt daarmee toegang tot de dieptestructuur van ons bewustzijn en ons lichaam’. Poëzie maakt muziek met betekenis, er is een groei van betekenis aan klanken. Van der Waal: ‘Daarin denkt ze. En dat denken is in zoverre denken dat ze de wereld met andere ogen bekijkt en op een onnavolgbare manier verwachting schept zonder zich aan alle regels van de logica te houden. Poëzie is een denken dat danst. (…) Dit dansende denken is niet stellend en verkondigt geen waarheden, maar is tastend en ontvangend’. Hoe aantrekkelijk ook, je kunt dit natuurlijk niet generaliseren. Moraliserende dichters bijvoorbeeld willen wel degelijk waarheden verkondigen en aan tasten en ontvangen hebben zij geen enkele boodschap. En wat ritme betreft: dat is bijvoorbeeld in het titelloze, eenregelige gedicht ‘Stadhouderskade 42 te Amsterdam’ van K. Schippers ver te zoeken. Of, om een recenter voorbeeld te noemen: Van groot belang (2015) van Nachoem Wijnberg. Beiden laten onze gedachten dansen, dat wel, maar muzikaal kun je hun gedichten niet noemen. Het lijkt me echter waarschijnlijk dat Van der Waal (en met hem Reijmerink) in zijn essay een poëtisch ideaal formuleerde, geen definitie.
In de besproken bundels speelt het onuitsprekelijke een belangrijke rol. Reijmerink ziet dat als een ‘intensiverende verschuiving’: ‘Dan voltrekt zich aan [de dichter] een onvoorzien voorval, waardoor het ogenblik een verinnigende verdieping ondergaat en daardoor alles in een ander daglicht komt te staan.’
In zijn recensies zoekt Reijmerink naar de thematische grondslag van de bundels en, in samenhang daarmee, de levensvisie van de dichters, iets wat hij consequent en vaak boeiend doet.

Het zal na het bovenstaande weinigen verbazen dat Reijmerink vaak een metafysische invalshoek hanteert, waarin vergankelijkheid, eeuwigheid en de grens tussen leven en dood een belangrijke rol spelen. Wat het laatste betreft: zijn recensie over blijven & verreizen (2013), de laatste bundel van Hans Groenewegen, is indrukwekkend.
Deze invalshoek is bijvoorbeeld zichtbaar in de laatste regels van zijn bespreking ‘Sporenonderzoek van een buitenstaander’ (p. 159-167) over de Verzamelde gedichten (2017) van Wim Brands: ‘Het is goed dat de Verzamelde gedichten er zijn gekomen vanwege zijn naarstig zoeken naar de zin van dit bestaan, [de cursivering is van mij], of zoals de Amerikaanse literatuurwetenschapper en mytholoog Joseph Campbell dat een keer zo treffend aanvulde: niet op zoek zijn naar de zin van het bestaan, maar naar de ervaring van het leven.’

Zijn invalshoek heeft niet geleid tot een eenzijdige keuzes: hij bespreekt bundels van enerzijds niet-gelovige dichters als H.C. ten Berge en Remco Campert en anderzijds van een belijdend katholiek als Willem Jan Otten en de spirituele Claude van de Berge, wiens poëzie ‘sjamanistische, mysterieuze, ja zelfs mystieke aspecten’ bevat.
Een enkele keer leidt zijn visie tot commentaar op uitingen van de dichter. In zijn gedicht ‘Zaventem’ veroordeelt Campert de terroristen die op het vliegveld een slachting aanrichtten. Hij sluit dat gedicht af met de regels: ‘god ontferm u / en schaf religie af’. Reijmerink: ‘Zijn afkeer van dit soort afgrijselijke terreurdaden, ondernomen vanuit een vals en verdraaid religieus perspectief, is prijzenswaard, maar hij zet de slotregel wat mij betreft al te fors aan. Religie is altijd nog voor veel mensen een aanvaardbare leidraad, mits die op rechtvaardigheid en verantwoordelijkheid jegens andersdenkenden is gebaseerd.’ (p. 65). Het is overigens een interessante recensie. (‘Het licht van de poëzie in een duistere wereld’, p. 64-67), die Reijmerink positief afsluit: ‘Campert biedt ons een prachtige bundel poëtische notities over kwetsbaarheid, ontnuchtering, woede, radeloosheid en bezinning, waarin hij ons de zin, de waarde en het licht van de poëzie in deze duistere wereld weet voor te houden. Een briljante en licht gevende bundel!’

Je leest niet alleen besprekingen van bundels, maar ook van de lezer die de recensent is. Een lezer herschept gedichten en het is boeiend om te zien hoe hij zijn interpretaties beargumenteert. In gedachten ging ik vaak met hem in discussie – wat betekent dat ik de besprekingen waardevol vind, anders doe ik dat niet. De dans van de dichter is ‘Een voedzame maaltijd voor een hongerige lezer’, om de titel van zijn bespreking over Voor de liefste onbekende (2016) van Ingmar Heytze aan te halen.
___

Johan Reijmerink (2020). De dans van de dichter. Over wat onuitsprekelijk is. PoëzieCentrum, 218 blz. € 22,00. ISBN 9789056551483

Recensies:

Recensie van Geert Zomer uit Meander van 15 januari 2021

‘Een dichter in de groteske oxeaan van het ruim’

In het nawoord van Ginneninne schrijft Martinus Benders: ‘een dichter schrijft met een publiek in het hoofd, en waar dat publiek vroeger bestond uit groote doode dichters zitten hedentendage geen dichters meer in de stoelen maar extrawereldse entiteiten als Monsieur Pedro en de blauwe psilocybine-man.’ Deze regel alleen al is voldoende om mijn tanden op stuk te bijten. Wat wordt hier nou eigenlijk gezegd en wat wordt er gesuggereerd? Dit spanningsveld – tussen dat wat er letterlijk staat en dat wat er wordt gesuggereerd – is, volgens mij, de voedingsbodem waaruit Ginneninne is ontsproten. Deze is niet nieuw. Het is die van de poëzie zelf.

Zomaar een aantal vragen die bij mij opborrelen:
Schrijft een dichter werkelijk met een publiek in zijn hoofd?
Kunnen groote doode dichters wel luisteren?
Wat zijn extrawereldse entiteiten?
Hoe ziet Monsieur Pedro eruit?
Vanwaar de titel Ginneninne?
Wat is psilocybine?

Om met dit laatste te beginnen: deze stof komt voor in paddo’s en heeft een hallucinogene werking. Op zijn site schrijft Benders: ‘In mijn Sage-systeem is microdosering slechts een klein onderdeel, dat je receptorsysteem niet uitput.’ Bij inname wordt psilocybine meteen omgezet in psilocine dat inhaakt op serotoninereceptoren, wat leidt tot bewustzijnsveranderende effecten, vooral veranderingen in de beleving van ruimte en tijd.

Op subjectniveau is er sprake van een constant veranderende ruimte- en tijdsbeleving. Terwijl ik hier zit, denk ik bijvoorbeeld aan een ontmoeting gisteren, buiten op straat, of aan een gebeurtenis van vijftig jaar geleden, toen ik fikkie stookte met een vriendje. Op objectniveau is het tijdsverloop echter lineair; als een ononderbroken, constante stroming. Er is een voortdurende dynamiek tussen dat wat ik in de buitenwereld ervaar (objectniveau) en dat wat zich in mijn binnenwereld afspeelt (subjectniveau). Vanuit deze dynamiek creëert een dichter taalconstructies.

De blauwe psilocybine-man reist als een tovenaar door een innerlijke landschap, vangt daar denkbeeldige voorstellingen en maakt ze materieel door ze in taalconstructies te ‘bevriezen’ en als inkt aan het papier toe te vertrouwen. Aan de lezer de taak deze constructies te ‘ontdooien’ en zo de gedichten tot leven te brengen. Ginneninne herbergt vijf sages en een toneelstuk en is doorspekt met (soms zelfgecreëerde) woorden afkomstig vanuit de plaatsen en tijden die genoemd worden.
Een kleine zoektocht naar de oorsprong van de titel Ginneninne voert mij naar de oproep van Wim Daniëls uit april 2006. Hij is dan bezig met het samenstellen van het Helmonds Woordenboek en zoekt woorden die Helmonders, of mensen buiten Helmond, als het mooist of het meest bijzonder ervaren. ‘Ginneninne’ wat ‘niet eentje’ betekent, staat in het overzicht van ingestuurde woorden.
Uit de derde sage ‘Ballynakill, 1928’ een gedicht dat zich, gezien haar interpunctie, over twee bladzijden ontvouwt:

Pok mijn hoontje, schreeuwde Logan.
Rozijntje, haal deegrollers!

De bakkersmeid, rozijntje, zette het op een lopen.
Goud, asfalt. Asfalt, goud.

En de muil bunkerde glaskruid,
ogen vol straling
——–             —zetten zich schrap,

tanden metselen en metselen
een glazige brug


geliefden,
—-bruggen,

—-naar elkanders
— einde vissende.

Het is 1928. De psilocybine-man zit op een bankje ergens in Ballynakill, een townland in County Westmeath, Ireland, en is getuige van de scène tussen Logan en rozijntje. Hij is een extrawereldse entiteit, ontsproten uit het brein van de dichter, wellicht met behulp van een microdosis psilocybine. Groote doode dichters hebben plaatsgemaakt voor deze meester van tijd en ruimte. Hij voelt zich uitstekend thuis in het hoofd van Benders, ook een tijdgoochelaar, en laat zich aan tijd en ruimte weinig gelegen liggen. Wat dit ook moge betekenen. Wat hij ziet en hoort seint hij rechtstreeks door aan de dichter; geen makkelijk man. Deze heeft zichzelf de taak gegeven, als groot en hedendaags talent, een ander geluid te laten horen; een lang vergeten geluid wat zich uit in sluimerende, mystificerende taal.

Een gedicht uit de sage ‘San Francisco’, 1915’:

O vogeltjeskoorts die om de lul slaat.
Odee lodee de vossele.

Dans van gewichtloze mierkes, dans dans
wil in een dag de wereld om dansen
Odee lodee de vossele, voorze, de vaan.

De schors met zijn mierenelektriek,
Vorkwerk. stropdas: amythist.
Vorkwerk. stropdas: toermelijn.

Laagleventjes: puimsteen.
Laagleventjes: gruis.

De Staat, motor die voor oorlog trolt.
3-tactstaat: vrijheid, vreesheid, vraat.

Is het ditmaal Monsieur Pedro die de scène gadeslaat? Monsieur Pedro is een Fransman van goede komaf, loopt tegen de zestig, draagt graag comfortabele ruitjespakken en heeft grijs haar en bijpassende snor. Door Monsieur Pedro zo te beschrijven, en op deze wijze te laten leven, is hij ook een beetje ‘mijn’ creatie geworden. Monsieur Pedro vangt onbegrijpelijk zinnen op die hij intypt op een oude typemachine, welke aangesloten is op het receptorensysteem van Martinus Benders, die in bed ligt en met halfgesloten ogen naar het plafond staart.

In een volgende scène, ruim een jaar later, tijdens het begin van de coronacrisis, ligt Benders weer in bed, grijpt naar zijn mobiel en belt zijn vriendin. Ze kan helaas niet komen. Ze gaat naar ‘Het lucifermeisje’, een hedendaags toneelstuk. Het is een absurde variant op Het meisje met de zwavelstokjes. Om hen heen zitten veele groote doode dichters anderhalve meter van elkaar verwijderd. Benders vraagt zich af in welke droom hij is beland. Zijn vriendin heeft het zichtbaar goed naar haar zin. Maar ineens is zij het zwavelmeisje en staat plotseling op het podium. Benders grijpt zijn pen en schrijft mee.

Wichtje:

De dood heeft ons bedekt met zijn bleke zwavel.
Immuun voor de klokken arsenicum en rook.

Stenen verzamelen zaden en wolken,
skeletten van leeuweriken en schemerwolven.

Het is voorbij.
Kou sponst mijn botten, de gramme rijp mergt
door mijn knoken en tere schouderbladen,
hoeveel schouders heeft een boom?

Knokelbomen, wit, tegen een witte horizon. Hun bladerloze kruinen
vertakken zich in een onmogelijk gradiënt.

Verdoofd wordt Benders wakker. Hij heeft zijn mobiel nog in zijn hand. Op zijn nachtkastje een halfversneden paddo. Zijn vriendin had met iemand anders afgesproken en er waren geen kaartjes meer. Naast hem op zijn kussen vindt hij zijn tekst.

In een andere ruimte, eind december, zit ik op de groene bank in mijn woonkamer, leg de laatste hand aan deze recensie, vermeld dat de titel ontleend is aan de zinsnede ‘Een dichter in de groteske oxeaan van het ruim’ afkomstig is uit een gedicht van de sage ‘San Francisco, 1915’ en sluit af met de woorden van Benders: ‘Beleef de Sage, en neem de trip’.
____

Martinus Benders (2020).  Ginneninne.  De Kaneelfabriek, 108 blz. € 16,75. ISBN 9789083099590

Recensies:

Recensie door Herbert Mouwen op Meander.nl

Langzame Zon, de zesde bundel van Sacha Blé, bestaat uit twee delen. Het eerste deel heet ‘LANGE WEG Zelfportretten’, het tweede deel ‘HOTEL DU SOLEIL Portret van Irena De Boever (1946-2017)’. Eigenlijk is er nog een derde deel, namelijk een aanhangsel met ‘Aantekeningen’. Het is een uitgebreide, verklarende namenlijst van anderhalve pagina met namen van auteurs, publicaties en citaten. Eerlijkheidshalve moet ik zeggen dat deze aantekeningen me als lezer meer in de weg zitten dan dat ze me behulpzaam zijn. Ik blader voortdurend naar de pagina’s 43-44 om een naam te kunnen plaatsen. Het lijkt alsof ik vooral in een encyclopedie aan het lezen ben en niet in een dichtbundel.

Het eerste deel, ‘LANGE WEG Zelfportretten’, opent met de fraaie tekst ‘Zon, je speelt met mij / maar dit is geen dans / zo’n naaktheid / bloed bijna’ van de Griekse dichter Giorgos Seferis (1900-1971), die in 1963 de Nobelprijs voor literatuur won. Zijn poëzie is zeker niet toegankelijk; hij grijpt voortdurend terug op de klassieke Griekse cultuur en werkt veel met citaten uit de oude en moderne literatuur. Deze karakteristiek van zijn dichterschap vind ik enigszins terug in het eerste deel van de bundel. Een gedicht uit die afdeling:

TOMAS

Langzame Wolk, Quijote, Baard,
Plooifiets-God, Houten Klaas,

Tentendichter, Blonde Vaan:
stut, stut ons –

Berk, Buizerd, Mast, Beek,
Schildersoog, Vel Over Been,

Aardpeer, Schietlood, Trommelaar:
stut, stut ons –

Nachtwacht, Kroontjespen, Apollo’s Maat,
Zielenroersel, Twijfelrots, Denkvulkaan,

Spoorzoeker, Ongelovige, Tomas, Beminde:
stut, stut ons –

De titel verwijst naar ‘Vriend Tomas Vanhoutte (1969-2019)’, zoals in de ‘Aantekeningen’ vermeld staat. De dichter brengt de versregels terug tot een zelfstandig naamwoord, soms voorzien van een bijvoeglijke toevoeging. De begrippen zijn voorzien van een hoofdletter en worden afgesloten met een komma, waarna de reeks verdergaat. Zo ontstaat een stapeling van begrippen, een soort staccato-gedicht. Na een reeks begrippen volgt na een dubbele punt de aanroep: ‘stut, stut ons –’. De structuur van het gedicht lijkt op een litanie, een (kerkelijke) opsommende gebedenreeks met een klagend karakter. De kracht ervan ligt in de voortdurende herhaling van de aanroep. Omdat het een gedicht is dat over een overleden vriend gaat, verklaar ik het begrip ‘ons’ zo intiem mogelijk: vriend Tomas en de lyrische ik. Het opsommen is voor de dichter een vorm van stempelen, veelvuldig stempelen. Het is aan de lezer om deze begrippen telkens opnieuw te interpreteren en er beelden bij te krijgen. Zo ontstaan bij elk begrip nieuwe verbindingslijnen tussen het gedicht en de lezer, die voor zijn verklaringen en beelden put uit het eigen referentiekader. Opvallende begrippen als ‘Plooifiets-God’, ‘Tentendichter’, ‘Apollo’s Maat’ en ‘Twijfelrots’ zijn voor de lezer een uitdaging als het gaat om het samenstellen van een portret van ‘Tomas’. Het achter elkaar plaatsen van ‘Ongelovige, Tomas’ levert een verwijzing naar de nieuwtestamentische apostel Thomas op, die niet geloofde dat Jezus uit de dood was opgestaan. De afdeling heeft de ondertitel ‘Zelfportretten’ en daaraan houd ik me als lezer vast. De vraag is of gedichten zelfportretten zijn van personen die in het leven van de dichter zelf een rol gespeeld hebben, zoals Tomas en Hugo; andere namen refereren aan schrijvers, dichters, wetenschappers en cineasten. De eerste afdeling sluit af met ‘Ons Fauvistische Doek / Portret door echtgenote’. De drie openingsstrofen luiden aldus: ‘Ik zie het voor me, / ons fauvistische doek. // Het is breder dan hoog, / lichter dan brood, // het bergt gelukkig niets diepzinnigs / dan olijkheid en slappe lach.’ Als het gaat om heldere felle kleuren, lijnenspel en vlakken inkleuren, dan herken ik enkele kenmerken van het fauvisme, maar dat de gedichten ‘een feest van vrolijke kleuren en vormen’ zijn, zoals het fauvisme weleens omschreven wordt: nee.

De tweede afdeling van de bundel ‘HOTEL DU SOLEIL’ is een ‘Portret van Irena De Boever (1946-2017), de schoonmoeder van de dichter. Het is zonder meer een liefdevol portret van de ‘Pronte schoon ma’. De genegenheid voor zijn schoonmoeder blijkt ook uit het gedicht ‘Camus’ dat twee bekende citaten bevat van deze auteur: ‘Midden in de winter begreep ik eindelijk / dat er zomer, onoverwinnelijk, in mij huisde’ (Uit: ‘Retour à Tipasa’ in de essaybundel L’été uit 1954) en ‘Zij die de waarheid beminnen / moeten de liefde zoeken in het huwelijk.’ Dit laatste citaat van Camus heeft nog als aanvulling: ‘(…), dat wil zeggen de liefde zonder illusies’, maar deze zinsnede is in het gedicht weggelaten. Toch ontloopt de dichter in zijn gedichten de harde werkelijkheid van het ziek-zijn, het stervensproces, de spanningen die daarbij horen en het besef van het afwezig-zijn van de dierbare niet. Van een geheel andere aard is het gedicht ‘Je gezicht’. Het is in een directe stijl geschreven en ontroert.
 

Je gezicht –
ik beschrijf het met de wereld

die ik ken: de ree
Vasalis, berin Yourcenar,
–
de fee Szymborska,
Van Hee de volle maan.
–
Je had nochtans niets met poëzie.
Liever iets nuchters

en sentimenteels,
de après-ski in La Bresse, het Nieuwjaarsconcert,

de vogels
op de oude kustlijn,

Knokke, de Champagnestreek
in maartse zon.

Helder had je het alles,
als kippenstront.

Tot je doodging.
Dus veel eerder dan de zon.

De dichter beschrijft het gezicht van de schoonmoeder metaforisch aan de hand van vier vrouwelijke auteurs. De schoonmoeder leefde in een andere, tegengestelde werkelijkheid van de dichter. Om het gedicht vanuit de bundeltitel op eenvoudige wijze te duiden: de zon mag nog zo langzaam zijn, het leven van een dierbare is altijd korter.

De bundel Langzame Zon van Sacha Blé is een moeilijk toegankelijke bundel. Te veel moet de lezer aan het werk met gedichten die uit een stapeling van begrippen bestaan. Dat levert een persoonlijke ontdekkingstocht voor de lezer op, maar het dwingt hem ook voortdurend te bladeren naar de ‘Aantekeningen’ om allerlei zaken op te zoeken. Vooral in het tweede deel van de bundel staan boeiende gedichten. Wanneer ik deze gedichten vergelijk met vroeger werk van de dichter, dan zie ik een ontwikkeling, waarvan ik denk dat hij zich met dit werk meer van zijn vroegere lezers gaat afsluiten. Zo’n persoonlijke poëtische ontwikkeling afkeuren zou een afkeurenswaardige houding van een recensent zijn. Dat doe ik dan ook niet, maar ergens is het wel jammer.

____

Sacha Blé (2020). Langzame Zon. De Kaneelfabriek, 46 blz. € 16,75. ISBN 9789083099521.

Recensies:

Recensie door Hettie Marzak  uit Meander van 11 januari 2021

Verplaatsen, verbinden, veranderen.

In de Griekse mythologie is ‘Kore’ een andere naam voor Persephone, de godin van het dodenrijk en van de lente. Zij was de dochter van Demeter, een aardegodin van de landbouw en vooral het graan. Ze werd ontvoerd door Hades, de god van het dodenrijk, maar werd door de oppergod Zeus voor even teruggehaald toen haar moeder uit verdriet over de verdwijning van haar dochter niets meer wilde laten groeien op aarde. Vier maanden mag Persephone op aarde verblijven en dan is het daar lente en zomer, maar de rest van het jaar moet zij bij Hades in de onderwereld doorbrengen.

In haar tweede bundel, Kore, maakt Estelle Boelsma duidelijk dat ‘Kore’ niet moet worden opgevat als een personificatie of gestalte, maar als de natuur zelf, als Moeder Aarde. De mythe van ‘Kore’ is door haar anders geïnterpreteerd. De herkomst van de naam ‘Kore’ wordt door haar uitgelegd in het tweede gedicht van de eerste afdeling: ‘KORE deze naam is afgeleid van de Indo-Europese wortel *ger (rijpen of / groeien), waartoe ook koren en graan te herleiden zijn’.

De bundel is opgebouwd uit vier afdelingen: in de eerste, Kore, wordt het lyrisch ik geïdentificeerd als Kore en de natuur zelf, maar in de tweede afdeling, Rituelen om de kamer te bezweren, is de ik duidelijk een ander dan Kore en staat daar zelfs lijnrecht tegenover. In de derde afdeling, Interlude, is er pas sprake van ‘ik’ en ‘jij’ in een verbintenis. Een index ontbreekt, wat het opzoeken van een bepaald gedicht heel lastig maakt. De vierde en laatste afdeling is getiteld Je naam is een locatie.
Namen blijken heel belangrijk te zijn, getuige het gedicht de nomenclatuur van KORE, voor het vaststellen van een identiteit. Maar namen kunnen ook veranderen, zoals ook de natuur steeds andere vormen kan aannemen en opgaan in iets anders. Naamsverandering, het uitspreken van de namen, klanken, woorden en taal in het algemeen zijn instrumenten en systemen om groei en metamorfose te bewerkstelligen. In die zin is deze bundel mystiek en hermetisch. Via rituelen, patronen, regelmaat van planten, dieren en water volgt alles een van te voren vastgestelde en afgebakende verandering. Het lyrisch ik gaat daarbij een symbiose aan met het bos en de natuur.

IX–
(…)

een slagschaduw wil ik zijn
me verheugen over mijn oppervlakte
uit te werpen over planten

ik wilde de appel begrijpen,
hoe ik hem op zou eten,
en van binnenuit zijn gaan ontkiemen
toen werd ik alles, en plant en boom
struik en schimmel
toen werd ik alg en wier

toen werd ik uitgesproken

Naast mystiek is deze bundel ook wetenschappelijk en klinisch te noemen: termen uit de biologie en de fysica worden veelvuldig gebruikt om bijvoorbeeld de groei van planten te beschrijven met mathematische beheersing. Maar steeds wordt de fysica verbonden met de metafysica: de werkelijkheid wordt niet onderzocht zoals ze zich aandient uit zintuiglijke of instrumentele waarneming, zoals de fysica doet, maar Boelsma gaat op zoek naar het wezen van die werkelijkheid en wat daarachter schuilgaat. Daarbij raakt ze in het gedicht van de dingen die een ontologische waarde hebben is het aantal maar beperkt even aan de ontologie, de filosofische leer die de gehele verstandelijke kennis haar oorsprong laat vinden in de aangeboren of onmiddellijke gekende idee van het zijn.

we zochten naar een ludieke oplossing
we hebben alles even met onze handen aangeraakt
we weten nu feilloos hoe alles zich tot ons verhoudt

Ik ben er bijna aan onderdoor gegaan
ik telde de kruimels in mijn brood, dat wil zeggen
kruimels die een brood zijn, kruimels
die een brood een brood maken
ik telde de voegen in de muren om de muur te begrijpen
ik zette de voegen op een steeds kleinere afstand
zodat het geheel als geheel begon te krimpen
wellicht begon ik ook te krimpen
mijn pupil versmalde zich

een beetje krimpen, dat kon je niet zomaar
elke dag tegen of elke dag een beetje uit elkaar worden
getrokken dan weer opzwellen
celstructuur tegen celstructuur
ik liet alles de revue passeren
ik sprak alle klinkers in één keer uit
jij deed hetzelfde en zo stonden we daar
aan zee heel veel ogenblikken

Het is geen gemakkelijke poëzie, maar wel intrigerende. Zoals het gedicht 9 points in ascent, dat met een citaat verwijst naar een schilderij van Kandinsky getiteld ‘9 points in ascendance’ waar het zetten van een punt in geschreven taal gedefinieerd wordt ‘als een concept dat verband houdt met het idee van stilte van kortere of langere duur.’ Maar het gedicht gaat verder dan plaats, taal en verschuiving: de punten staan ook voor drukpunten op het menselijk lichaam, negen links en negen rechts, waar de effecten op het lichaam van te veel verdriet geheeld worden. Ze staan voor het herstellen van emotioneel welbevinden.
En dan is er nog het begrip ‘ascendant’, in de astrologie het punt van de dierenriem dat op het moment van een geboorte aan de oostelijke horizon staat en dat te maken zou hebben met uiterlijke kenmerken en de manier waarop iemand zich aan de buitenwereld toont.
Deze drie betekenissen en misschien nog wel meer komen samen in het gedicht:

het begon gitzwart-
onmeetbaar en zo stil dat stilte niet meetbaar is
het was zo stil er zijn geen ankermomenten die
een pauze aangeven

het begint in het water-
kosmisch
er worden tekens aangebracht op het hoofd
in het water
je lag in bed zei je, en een duister omhulde
je lichaam je telt negen punten in je lichaam
negen plekken om stil te zijn om pauze te houden
adem te halen waar begin je?
en lucht kunnen zien vanuit je iris vernauwt
een verdwijnpunt

In Boelsma’s gedichten zijn de bedoeling en de betekenis niet op het eerste gezicht duidelijk. Hoewel ze sporen uitzet – patronen, rituelen, wetmatigheden – die via taal en locatie leiden naar de werkelijkheid achter de werkelijkheid, moet de lezer veel moeite doen om haar spoor te volgen. Maar als de speurtocht op zich al de moeite waard is, hoe veel meer dan het bereiken van het doel?
____

Estelle Boelsma, 2020. Kore. De Kaneelfabriek, 70 blz. € 16,75. ISBN 9789083011998