Recensies:

Andriessen heeft met “Winterlaken” een indringende bundel geschreven. Een bundel ook waaraan heel veel kanten te onderscheiden zijn, waardoorheen heel veel lijnen lopen, qua stijl, qua poëticale techniek, qua inhoud. Te veel om in een eerste bespreking allemaal aan de orde te stellen. Het is een complexe bundel, die er om vraagt -of zeg maar: die dwingend oplegt- om er steeds naar terug te keren, om te kijken of je “er uit komt”.

Om dit enigszins waar te maken ga ik in op één aspect van de stijl, van de poëticale techniek.

De gedichten, de versregels, het zijn golven die over elkaar rollen, soms wat rustig, wat vaker meesleurend. De buitelende enjambementen, niet om een versregel te splitsen opdat er een bepaalde nadruk komt te liggen. In dit geval vaak is de tweede helft van een versregel behalve het eind van deze versregel ook het begin van de volgende versregel, of van een deel daarvan, waardoor deze tweede versregel ook weer een onverwachte nadruk op het breekpunt krijgt, maar dan toch blijkt door te rollen naar het eind van de regel.

Is een gewoon simpel enjambement al een kleine ontregeling van betekenis, op deze manier bereikt de dichter dat niets vast komt te liggen, en alles wat in de gedichten opgeroepen wordt in een continue flux raakt, een rivier waar niet twee keer in te stappen is zonder in een andere rivier te stappen.

Dit vloeiende betekent niet dat de gedichten soepel lezen (zoals bijv. een sonnet van Patty Scholten, of de rhetorische poëzie van Pfeijffer), in tegendeel: de lezer moet mee, de stroom sleurt mee, vraagt veel energie om maar niet kopje onder te gaan en ergens machteloos aan te spoelen. Je leest ze niet zomaar, je kolkt rond in een gedicht voordat je door het volgende opgepakt kan worden. Ik heb er lang over gedaan, alleen al om de bundel te lezen. En tot nu toe is doorgronden nog maar zeer de vraag.

Alles in staat van constante metamorfose dus, alleen al qua poëtische vormgeving. Maar ook inhoudelijk: personages lopen in elkaar over en weer terug, onderwerp en lijdend voorwerp wisselen van rol. Plaatsen blijven niet dezelfde locatie, maar duiken op andere coördinaten op, al dan niet veranderd. Daar is wel en niet “daar”, alle vijf keer dat een prozagedicht met deze titel in deze bundel voor komt.

(“In de tuinen”, “Dans”, “Kerf”, “Kolk” en “Waar we” komen elk twee keer voor. Hetzelfde anders, want let wel: de titels zijn niet Dans 1 resp. Dans 2 etc.)

Andriessen verklaart zich in zijn verantwoording zeer schatplichtig aan Ovidius en diens “Metamorfosen”. Poëticaal is vol te houden dat elk goed gedicht een metamorfose behelst, maar deze dichter voert dat heel ver door. Er is niet te ontsnappen aan de veranderingen. De personages zitten gevangen in hun metamorfosen/veranderingen, of beter nog: in hun metamorfosen ondergaan. Wat mij het meeste bijblijft: de hond die maar het water in wil, die weer het water uitkomt; nog sterker: het hoofdpersonage (als je daarvan al kunt spreken in zo’n vloeiend medium) dat maar naar het strand wil, de zee in wil, de zee weer uit moet, uit blijft kijken, noodgedwongen terug moet, weer naar het strand gaat etc. Je moet denken aan het vreselijke van de “Ewige Wiederkehr” van Nietzsche.

In de zee is iets vreselijks gebeurd. “Hij is weg”, maar wat en hoe precies wordt niet uit de doeken gedaan. Ook dat draagt bij aan de beklemming. Waar je je ook als lezer niet aan kunt onttrekken. De gedichten zijn niet bevrijdend.

“Daar” de plek waar in je opgesloten zit, dezelfde plek waar je niet (meer) bent. Dat lijkt tegenstrijdig, maar meer gevangen kun je niet zijn. Deze bundel is als het ware een escape-room, maar dan eentje waaruit alleen te ontsnappen is door de verrijzenis/wedergeboorte, of door de dood. En dat zijn metamorfosen die buiten het bereik van de dichter vallen, al was hij Ovidius zelf. 

Jaap van der Weyden 

Recensies:

In 1969 publiceerde Anton Ent zijn eerste poëziebundel. Ter gelegenheid van zijn vijftigjarig dichterschap verschijnt De gele zweep. De titel is ontleend aan een gedicht van Emily Dickinson over een zonnestraal die de mist verdrijft.

Anton Ent groeide op aan de rand van het gebombardeerde Rotterdam en begreep Martinus Nijhoff uitstekend toen hij bij deze dichter las dat puinhopen zien en zingen van mooi weer hypocriet was, zodat hij strikte eerlijkheid van zichzelf in zijn poëzie eiste. In De gele zweep beschrijft Ent de angstaanjagende aspecten van het bestaan en de zekerheden van de werkelijkheid, zoals het uitbottende bos in de lente. De bundel loopt uit op ‘Eenvoud’:

Ik wil de eenvoud van een zonnestraal
zandkorrels in het enkelvoud

Ik zwijg over vergankelijkheid
zet zinnen op ondeelbaarheid

zie bij twee regenplassen op straat
de ogen van de oneindigheid
waarvoor geen angst bestaat

Ents poëzie is erotisch van aard. De vrouwen in zijn gedichten – de moeder, de heks, de zangeres, de geliefde – zijn archetypische aspecten van zijn innerlijk. Zij bieden kansen en plegen verraad. Geborgenheid slaat om in wanhoop, schrijfdrang wordt schrijfdwang.

Recensies:

Soberheid, helderheid en kracht kenmerken de gedichten van Chawwa Wijnberg. Het verstild schreeuwen van een overlevende, het vervreemdende zorgen van een huisvrouw, het aarzelend en uitbundig liefhebben van een minnares. Aan mij is niets te zien leest als een ontwikkelingsproces: de overlevingsstrijd maakt langzaam plaats voor het zoeken naar de kwaliteit van het bestaan. Aan mij is niets te zien (eerste uitgave 1989) is het debuut van Chawwa Wijnberg, die daarvoor publiceerde in de verzamelbundels van De Nieuwe Wilden in de Poëzie, een dichteressengroep waarvan zij deel uitmaakte. De heruitgave van Aan mij is niets te zien in 2019 markeert het 30-jarig dichterschap van Chawwa Wijnberg en maakt de cirkel rond met het verschijnen van haar achtste bundel Het ontbreken hoor je niet.

Schrijf een gedicht
zei zij
alsof dat gaat
gaan zitten – een gedicht te maken
een slager werkt niet zonder vlees
alsof de woorden werkbaar zaten
in de zakjes van de geest
mag ik een kilo dure woorden
ik moet mijn moeder weer vermoorden

Beeldend kunstenaar en dichter Chawwa Wijnberg (1942) was een onderduikkind. Haar vader zat in het verzet en werd in de oorlog gefusilleerd. Over haar debuutbundel  Aan mij is niets te zien  constateerde Standaard der Letteren: ‘Het niet-doordeweekse debuut van een authentiek dichteres.’ En over Krassen, haar zevende bundel, schreef Hans Franse op Meander Magazine: ‘Alles is geschreven met een grote helderheid van taal. Haar integere engagement lijkt haar credo.’ Van 2004 tot 2007 schreef zij wekelijks een column voor de PZC. Als dichter trad zij vijf keer op in de Nacht van de Poëzie.

Meer over ‘Het ontbreken hoor je niet’
Meer over Chawwa Wijnberg bij Uitgeverij In de Knipscheer

Recensies:

WIE OREN HEEFT Bij de nieuwe bundel van Chawwa Wijnberg door Mario Molegraaf Middelburg, 29 maart 2019 Vandaag is het de dag van Chawwa Wijnberg, vandaag is het de dag van haar nieuwe dichtbundel, maar vandaag is het ook de dag dat een ernstig misverstand uit de wereld moet worden geholpen. In Chawwa’s werk spelen horen en oren, ogen en zien een belangrijke rol. Kijk maar naar, vandaag herdrukt, Aan mij is niets te zien, haar eerste boek. Of luister naar de titel van het nieuwe boek dat vandaag verschijnt: Het ontbreken hoor je niet. Of luister naar een van de gedichten eruit, waarin ze het heeft over ‘een zacht vers voor dove oren’. Je hoorde het ook al in vorige bundels waarin ze schreeuwde ‘tegen dove oren’. Oren, individueler kan bijna niet. Acht miljard mensen op deze aarde, en dat betekent acht miljard verschillende orenparen. Daarom – dit is het misverstand dat moet worden rechtgezet – zijn niet de ogen, zoals het gezegde wil, maar de oren de spiegel van de ziel. Let maar op, je hebt de grove lappen en de subtiele flappen, en een ongekend scala daar tussenin. Zie eens wat voor beestmens er vast zit aan zo’n lompe homp. Of kijk wat voor verrukkelijke vrouw of karaktervolle kerel er bij zo’n verfijnd krakeling-oor hoort. Ik mag verklappen dat ik tevreden ben over mijn oren. Over de buitenkant in ieder geval, minder over de binnenzijde. Het is net als met die elegante Franse auto’s, ze ogen fraai maar functioneren gebrekkig. Mijn huisarts vertelde me eens, toen ze weer druk aan het spitten en het spuiten was: ‘Je gehoorgang is zo fijntjes, zo smal, daarom gaat het iedere keer mis.’ De eerste uren na zo’n ingreep zijn voor mij altijd een openbaring, het klateren van het water uit de kraan, ik was vergeten dat de wereld zo weelderig kan klinken. 2 Maar al snel begeven ze het weer, mijn oren. Ik heb een gewoontegebaar, een knipje met duim en wijsvinger, om te controleren of ze niet helemaal zijn dichtgegaan. Van Chawwa’s Het ontbreken hoor je niet heb ik geleerd: het is helemaal niet erg om een beetje doof te zijn, en een beetje blind mag ook. Door alles te horen, alles te zien, gaat namelijk alles verloren, je hoop, je geloof, je liefde. Deze nieuwe gedichten van Chawwa – ik zal het niet tegenspreken – zijn geschreven met de dood voor ogen, het einde binnen gehoorsafstand. ‘Is het nog ver,’ vraagt ze zich af. Ze is moe en medisch. De wereld wil nog steeds niet deugen. En dan is er dat tergende verleden, steeds vaker weerspiegeld in het heden. De oude antisemieten gaven luid en duidelijk te kennen wie ze waren, de nieuwe hullen zich graag in een verdoezelend gewaad. Je vindt ze bijvoorbeeld onder de politici die nadrukkelijk beweren aan de goede kant te staan. Zij wel. Zogenaamd weten ze niet, of misschien weten ze echt niet. Een poosje geleden belandde ik al zappend bij een quiz op televisie. Jesse Klaver krabde zich langdurig achter de nogal grove oren bij de vraag: ‘Wanneer begon de Tweede Wereldoorlog?’ Na een lange stilte meldde hij opgelucht: ‘1672.’ Nul punten! Chawwa Wijnberg kent de juiste jaartallen precies. Lang niet de enige reden voor treurnis en woede in haar nieuwe gedichten. Ze weet maar al te goed: het kwaad zit niet alleen in de anderen, het zit ook in ons. En het kwaad manifesteert zich zodra het de kans krijgt, de kans bijvoorbeeld die de sociale of eigenlijk de asociale media bieden. ‘Vandaag (…) gooi ik alle rancune/ fris van de lever/ door roeien en door ruiten,’ zoals de dichteres samenvat. Na zo’n gedicht weet ik het weer: voor mij nooit zo’n stomme smartphone, ik blijf als laatste Nederlander mijn oor bij mijn ouwe trouwe Nokia te luisteren leggen. Maar, en dit is nu eens een heel ander maar, niet het maar van de mitsen en maren, maar een maar met een hoera, de dichteres gaat níet onder in het pessimisme dat overmatig gebruik van oog en oor je ingeeft. Het bittere kruid kan smaken naar jonge sla. Ze levert ondanks alles een zonnetje van een sonnetje, en dat is geen geval van oorrijm maar van oogrijm. Er is veel Middelburg, veel Zeeland in deze poëzie. ‘Zelfs de depressie/ is op vakantie,’ 3 schrijft ze in zo’n zonnig Zeeuws gedicht. Ze blijft vrolijk geloven, geloven ‘in de fuut/ en geloven in de wielewaal/ in toekomst en in eieren’. De natuur is, zeker op een lentedag als vandaag, de eeuwige hoopgever, de dichteres heeft oog en misschien zelfs oor voor de grasspriet die ‘door duimendik beton’ breekt. Maar het mooiste en tegelijk het noodzakelijkste is dat ze de onbevangenheid weet te bewaren, dat het kind in haar van bijna 77 jaar zich blíjft verbazen. Alleen dan gedijt de poëet, alleen dan bloeit de poëzie. Ik zal zo dadelijk eens goed de oren van Chawwa gaan bekijken, maar eigenlijk weet ik al wat ik te zien krijg. Eerst wil ik u allemaal vragen: open uw ogen en oren voor de gedichten uit Het ontbreken hoor je niet. Ze zijn prachtig, een hoogtepunt in haar oeuvre, geslaagd als poëzie en geslaagd als profetie. ‘Groei maar gras,’ schrijft ze. ‘Groei over alle haat/ en wanhoop heen/ bedek hun zieke/ dode lijven// groei maar gras// en laat de kinderen/ de wonderen vinden.’ Hoor ik het goed? Ik kan de verleiding niet weerstaan mijn gebaartje nog eens te maken. En ik kan de verleiding niet bedwingen om op deze dag de woorden van Jezus te citeren, uit het eerste evangelie, Markus 4 vers 9: ‘Laat wie oren heeft om te horen het horen.’